Hierbij bied ik de antwoorden aan op de schriftelijke vragen gesteld door
het lid Van Helvert over de landhervormingen in Zuid-Afrika. Deze vragen
werden ingezonden op 14 december 2018 met kenmerk 2018Z23873.
De Minister van Buitenlandse Zaken,
Stef Blok
Antwoorden van de minister van Buitenlandse Zaken op vragen van het lid van
Helvert (CDA) over de ontwikkeling dat Zuid-Afrika in sneltreinvaart
aankoerst op landonteigening
Vraag 1
Hoe beoordeelt u de berichtgeving dat Zuid-Afrika ‘in een sneltreinvaart
aankoerst op landonteigening van blanke boeren zonder enige compensatie’?1)
Antwoord
Het kabinet heeft kennisgenomen van de krantenartikelen in de Daily Mail
over landhervormingen en kaart waar opportuun zorgpunten bij de
Zuid-Afrikaanse autoriteiten aan, zowel bilateraal als in EU-verband.
Overigens verschillen een aantal conclusies van de krantenartikelen met de
politieke intenties zoals geuit door President Ramaphosa en andere African
National Congress (ANC) politici. President Ramaphosa is stellig in zijn
standpunt dat toegang tot land noodzakelijk is voor een brede betrokkenheid
van alle bevolkingsgroepen in het economische ontwikkelingsproces in
Zuid-Afrika. De President benadrukt veelvuldig dat landhervorming in
Zuid-Afrika niet zal leiden tot situaties zoals in Zimbabwe en dat
bijvoorbeeld succesvolle agrarische bedrijven ontzien zullen worden.
Vraag 2
Klopt het dat de parlementaire commissie, die aangewezen was om het proces
van een mogelijke grondwetswijziging te leiden in het kader van
landhervorming, tot het oordeel is gekomen dat het grondwetsartikel 25
geamendeerd dient te worden, waarbij de grondwetswijziging behandeld en
aangenomen dient te zijn voor het einde van de termijn van het huidige
parlement?
Antwoord
Uit de resultaten van de parlementaire commissie die eind november werden
gepresenteerd, blijkt dat de grondwet al voorziet in landonteigening zonder
compensatie maar dat er nadere richtlijnen nodig zijn om aan te geven onder
welke omstandigheden dat mogelijk is. De parlementaire commissie adviseerde
dan ook het parlement de grondwet aan te passen zodat de voorwaarden en het
proces voor landonteigening zonder compensatie gespecifieerd worden. De
parlementaire commissie adviseert de aanpassingen voor de verkiezingen door
te voeren.
Vraag 3
Heeft het Zuid-Afrikaanse parlement bij motie een deadline gesteld aan de
daarvoor ingeroepen parlementaire commissie om haar werkzaamheden uiterlijk
afgerond te hebben op 31 maart 2019?
Antwoord
De Zuid-Afrikaanse regering streeft ernaar dat het amendement voor de
verkiezingen wordt aangenomen. Het ANC heeft daartoe een motie ingediend
waarin als deadline 31 maart is genoemd. De geplande datum voor de
verkiezingen is mei 2019. Het is nog onzeker of de gestelde deadline
gehaald zal worden en of het Parlement in haar laatste sessie voor de
verkiezingen dit onderwerp nog zal behandelen.
Vraag 4
Herkent u zich in de kritiek vanuit de oppositie dat de grondwetswijziging
hiermee een ‘fait accompli’ is, waarbij er geen rekening meer gehouden
wordt met bezwaren en inbrengen vanuit de samenleving?
Antwoord
Een eventuele grondwetswijziging en uitspraken van oppositiepartijen over
deze grondwetswijziging zijn onderdeel van het politieke debat in
Zuid-Afrika. De verkiezingen zijn in aantocht en mogelijk stemt pas een
nieuw parlement over de grondwetswijziging. Als stemming in het parlement
voor de verkiezingen plaatsvindt, dan bestaat de kans dat de
grondwetswijziging wordt aangenomen. Mocht dit zo zijn, dan is de
verwachting dat dit meer duidelijkheid brengt hoe het proces van
landhervorming zal verlopen. Het laatste woord blijft echter aan het
parlement.
De parlementaire commissie is het land in gegaan en heeft 34 hoorzittingen
gehouden in 9 provincies. Hierbij bleek de meerderheid voor wijziging van
de grondwet. Verder ontving de commissie bijna 500.000 schriftelijke
reacties en hoorde zij 40 organisaties/individuen in het parlement. Hiervan
was de meerderheid tegen wijziging van de grondwet, uitgaande van de
redenering dat de grondwet landonteigening zonder compensatie al toestaat.
Vraag 5
Hoe verhoudt zich dit tot uw eerdere stelling dat publieke consultaties een
‘belangrijke bron van informatie’ zijn in het proces? 2) Vindt u dat het
proces zorgvuldig doorlopen wordt nu de grondwetswijziging er in
sneltreinvaart doorheen gedrukt dreigt te worden?
Antwoord
Binnen de regeringspartij de ANC, President Ramaphosa incluis, is meermaals
benadrukt dat Zuid-Afrika niet een tweede Zimbabwe wil worden. President
Ramaphosa en het ANC zeggen het belang van duidelijke richtlijnen voor het
proces van landhervorming te erkennen. De Zuid-Afrikaanse regering wil
zwarte boeren stimuleren commerciële landbouw te starten op beschikbare
stukken grond en is zich bewust van het feit dat hiervoor ook ondersteuning
(opleiding, financiering, etc.) nodig is.
De publieke consultatie heeft een veelheid aan reacties opgeleverd. Hoe de
resultaten van de consultatie worden geïnterpreteerd is politiek gekleurd.
Het ANC en de Economic Freedom Fighters (EFF) hebben de meerderheid in de
commissie en zijn voor de grondwetswijziging. De oppositiepartij Democratic
Alliance (DA) is tegen de grondwetswijziging in het parlement en was dus
ook tegen in de commissie, maar was in de minderheid. Onafhankelijke
experts, zoals onder anderen universitaire docenten en onderzoekers, geven
aan dat een wijziging van de grondwet niet nodig is.
Het kabinet is bezorgd over de onrust die is ontstaan over de binnenlandse
dialoog in Zuid-Afrika over onteigening van grond. Echter, Zuid-Afrika
heeft een eigen grondwet en daarvan afgeleide wetten. Deze worden getoetst
en toegepast door de rechterlijke instanties. De Zuid-Afrikaanse regering
heeft daarnaast een structureel overleg ingesteld met boerenorganisaties.
Op dit moment wacht het kabinet de maatregelen van de Zuid-Afrikaanse
regering daarom af.
Vraag 6
Waarom heeft u het standpunt van de Zuid-Afrikaanse president Ramaphosa,
dat landonteigening zonder compensatie constitutioneel al mogelijk is, niet
veroordeeld maar er slechts kennis van genomen?
Antwoord
Het kabinet is van mening dat grondwettelijke interpretatie en mogelijke
aanpassingen daarvan in een soevereine en democratische staat gerespecteerd
moeten worden. In deze benadering past dialoog over mogelijke zorgen en
geen openlijke verklaringen en terechtwijzingen.
Vraag 7
Wat vindt u van de testcase die Zuid-Afrika wil uitvoeren in de stad
Ekurhuleni om daar 350 hectare grond af te pakken van de eigenaren zonder
compensatie?
Antwoord
De huidige formulering in de grondwet over eventuele onteigening is nooit
juridisch getoetst en daarom heeft het constitutioneel hof zich er tot op
heden nooit over uitgesproken. Een testcase kan, naar de mening van de
Zuid-Afrikaanse autoriteiten, bijdragen aan meer helderheid over de
reikwijdte en interpretatie van de huidige constitutionele bepalingen ten
aanzien van landhervorming.
Vraag 8
Wat vindt u bovendien van de berichtgeving dat Namibië het voorbeeld van
Zuid-Afrika gaat volgen en ook massaal tot landonteigening wil overgaan,
waarbij de helft(!) van de vruchtbare landbouwgronden – 15 miljoen hectare
– zal worden onteigend?
Vraag 9
Dreigt ook in Namibië onteigening zonder compensatie, met alle mogelijke
gevolgen voor de voedselvoorziening en economie van dien? Wat vindt u
daarvan?
Antwoord 8 en 9
De landconferentie van begin oktober 2018 in Namibië heeft geconstateerd
dat landacquisitie door de overheid op basis van ‘bereidwillig
verkopersbeginsel’ niet heeft gewerkt. Er is daarom besloten ook te kijken
naar landonteigening op basis van een rechtvaardige vergoeding. In Namibië
is ongeveer 3 procent van het land in handen van niet-Namibiërs. Land dat
in bezit is van buitenlanders en niet wordt gebruikt zal worden
geïdentificeerd voor onteigening. Daarnaast geldt ook de regel van 1
Namibiër-1 boerderij. Namibiërs met meerdere boerderijen kunnen ook voor
onteigening in aanmerking komen.
De regel is dat het onteigeningsproces (landhervorming) moet plaatsvinden
op basis van rechtvaardige compensatie. Dit staat beschreven in de
grondwet. De compensatie zal worden vastgesteld door commissies van
onafhankelijke evaluatoren. Het is nog niet duidelijk hoe deze commissies
zullen worden samengesteld.
De overheid geeft aan dat het proces de grondwet en gerelateerde wetgeving
zal volgen en dat bovendien de voedselzekerheid niet in gevaar mag komen.
De regering heeft aangekondigd dat zij daarom een ondersteuningsprogramma
voor de nieuwe boeren zal ontwikkelen en uitvoeren.
Vraag 10
Herinnert u zich uw toezegging om in de Europese Unie (EU) voor te stellen
om de landonteigeningen toe te voegen aan de onderwerpen tijdens de EU-Zuid
Afrika top op 15 november?
Vraag 11
Wat vindt u van het zeer magere statement dat de EU heeft afgegeven? Zijn
de zorgen van Nederland overgebracht en geadresseerd? Zo nee, waarom niet?
Antwoord 10 en 11
Ja, dit onderwerp is ter sprake gekomen. Tijdens de Europese Unie –
Zuid-Afrika (EU-ZA) top is een grote diversiteit aan onderwerpen besproken.
Het kabinet heeft de gelegenheid genomen uw kamer in het verslag van de
raad buitenlandse zaken van 10 december te informeren over de opvolging van
de toezegging, gedaan tijdens het notaoverleg Mensenrechtenbeleid op 5
november 2018, om landonteigening op de agenda te zetten van de EU-ZA-top
op 15 november. Mede dankzij Nederlandse inzet is dit inderdaad aan de orde
gesteld, zoals blijkt uit paragraaf 16 van de slotverklaring van de top,
zie https://www.consilium.europa.eu/media/36982/eu-sa-final-statement.pdf.
Dit punt is bovendien ook aan de orde gekomen tijdens het bilaterale
gesprek tussen Minister-President Rutte en President Ramaphosa en marge van
de G20 in Argentinië. Daarbij benadrukte Ramaphosa dat hij zelf wil
zorgdragen voor een eerlijk en juridisch verifieerbaar traject met
betrekking tot landhervormingen.
Vraag 12
Vindt u landonteigening zonder compensatie en op basis van huidskleur in
strijd met de mensenrechten?
Als u deze vraag niet kunt of wilt beantwoorden, bent u dan bereid advies
te vragen aan de extern volkenrechtelijk adviseur? Zo nee, waarom niet?
Antwoord
De Zuid-Afrikaanse grondwet noemt een wijd scala aan mensenrechten zoals
het grondwettelijk verbod op discriminatie en het aanzetten tot haat. Deze
worden door de rechterlijke macht ook bewaakt. De rechterlijke macht in
Zuid-Afrika heeft de afgelopen jaren aangetoond onafhankelijk en
professioneel op te treden.
Het kabinet acht het niet nodig een externe volkenrechtelijke adviseur te
verzoeken om zich te buigen over de ontwikkelingen in een soeverein land
met een democratisch tot stand gekomen grondwet en een bewezen
onafhankelijke rechtelijke macht.
Vraag 13
Vindt u het een goed idee als uw nieuwe mensenrechtenambassadeur een bezoek
brengt aan Zuid-Afrika en daarbij de kwestie van landonteigening
adresseert? Zo nee, waarom niet?
Antwoord
De toenmalige mensenrechtenambassadeur heeft in april 2018 een bilateraal
bezoek gebracht aan Zuid-Afrika om onder anderen mogelijkheden te verkennen
om op het gebied van mensenrechten internationaal samen op te trekken met
Zuid-Afrika. De zorgen over landhervormingen zijn daarbij tevens besproken.
Naast de recente EU – ZA-top staat voor 2019 tevens de reguliere EU
mensenrechtendialoog met Zuid-Afrika gepland die de mogelijkheid biedt waar
nodig ook op Europees ontwikkelingen aan de orde te blijven stellen. Gezien
de vele mogelijkheden dialoog te blijven voeren en het relatief recente
bezoek is een nieuw bezoek van de Nederlandse mensenrechtenambassadeur nog
niet voorzien. De Nederlandse Ambassadeur in Pretoria heeft uiteraard nauw
contact met de Zuid-Afrikaanse autoriteiten over al deze vraagstukken.
Vraag 14
Hoe lang wilt u blijven wachten voordat u met een standpunt komt, terwijl
Zuid-Afrika in sneltreinvaart afkoerst op wijziging van de grondwet, met
alle mogelijk desastreuse gevolgen van dien? Welke mogelijkheden zijn er
nog om druk uit te oefenen op Zuid-Afrika als de grondwetswijziging
definitief is?
Antwoord
Overleg met de Zuid-Afrikaanse overheid gebeurt structureel, op verzoek en
bij gelegenheid. In 2015 werd een memorandum ondertekend door de Minister
van Buitenlandse Zaken Koenders en de toenmalige Minister van Buitenlandse
Zaken Mashabane waarin Nederland en Zuid-Afrika een samenwerkingscommissie
opzetten (de ‘Joint Commission of Cooperation’ - JCC). De JCC komt iedere
twee jaar bijeen op ministerieel niveau. Tijdens deze bijeenkomsten staat
de structurele samenwerking tussen Nederland en Zuid-Afrika op
verschillende werkterreinen centraal, waaronder economie en politiek. De
ambassade heeft een uitstekend netwerk binnen de overheid, politieke
partijen, NGO’s en onderzoeksinstanties en bevraagt deze regelmatig over
ontwikkelingen in het landhervormingsproces.
Sommige Europese bedrijven stellen nu al hun investeringen uit in
afwachting van een faire implementatie van de landhervorming. De
Nederlandse ambassade in Pretoria en het consulaat-generaal in Kaapstad
voeren zowel structureel als op verzoek gesprekken met Nederlandse
bedrijven en investeerders.
Vraag 15
Bent u bereid in kaart te brengen hoeveel en welke boeren met een
Nederlandse nationaliteit zich in Zuid-Afrika bevinden die mogelijk
getroffen kunnen worden door onteigening van hun gronden zonder
compensatie? Zo nee, waarom niet?
Antwoord
Nederlanders en zo ook boeren met een Nederlandse nationaliteit woonachtig
in Zuid-Afrika hebben geen verplichting zich als zodanig te laten
registeren bij de Nederlandse ambassade.
Behalve de keuzevrijheid van eenieder om zich al dan te registreren geldt
daarnaast ook de algemene verordening gegevensbescherming en privacy. Het
is daardoor praktisch onmogelijk om een dergelijk onderzoek uit te voeren.
1)
https://www.dailymail.co.uk/news/article-6476579/South-Africa-sets-date-white-farmers-land-grab-months-announcing-test-case.html
2) Aanhangsel Handelingen, vergaderjaar 2017-2018, nr. 3069
3)
https://www.dailymail.co.uk/news/article-6228085/Namibia-follows-South-Africa-land-reform-pledge.html
4) Kamerstuk 32735, nr. 228
5)
https://www.consilium.europa.eu/en/press/press-releases/2018/11/15/joint-statement-of-the-7th-eu-south-africa-summit/#